Fatsa’dan Paris’e uzanan bir hikaye… Ressam Onay Akbaş, sanat hayatını Kayıt Dışı’na anlattı…

Türk fotoğrafının yaşayan en değerli isimlerinden olan Onay Akbaş, Fatsa’da doğan, 12 Eylül’de Terzi Fikri Fatsası’nda bulunan, darbe devrinde mahpusa atılan ve hapishanede verem olduğu için de tedavi gören Onay, Fransa’da birçok mükafatın de sahibi… Onay, Fatsa’dan Paris’e uzanan öyküsünü, 12 Eylül periyodunda yaşadıklarını, sanatçı ve iktidar bağını Kayıt Dışı’na anlattı…

Resimle nasıl tanıştınız?

Çocukluğum memleketimdir denir ya… Aslında memleketim çocukluğumdur. Çocukluğumun sanat maceramda çok değerli bir yeri var. Çocuklar da fotoğraflarımı çok seviyor. Renkli oluşuyla, dolu oluşuyla… Çocuklar kendi dünyalarını doldurmakla uğraşırlar. Zihinleri ve ruhları bakirdir. Onu doldurmakla uğraşırlar. 1984’te Maltepe Ressamları diye bir oluşum vardı. Birinci atölyemi Maltepe’de açmıştım. Yıllar sonra ilkokul öğretmenim beni buldu. Dedi ki, “Ben bütün öğrencilere ‘Ne olmak istiyorsunuz’ diye sormuştum. Herkes “Doktor, avukat” demişti. Ben Fatsa’nın Bağlarca Köyü’nde okudum. Sen “Ressam olacağım demiştin ve bütün sınıf güldü” dedi. Ben de dedim ki, “Niye gülüyorsunuz çocuklar, ressamlık da bir meslektir.” Sen o vakitten beri fotoğraf yapmayı düşünüyorsun demişti. Ben Karadeniz’e gittiğimde hatırlatıyorlar: “Sen elinde defterler hayvanların peşinde koşup, onların fotoğraflarını çiziyordun.” Bana “yapabilirim” hissini aşılayan, Kastamonu Abdurrahmanpaşa Lisesi’nde okurken ikincilik mükafatı almamdı.

Sonra nasıl gelişti kıssa?

Tesadüfen Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi’nin fotoğraf, müzik ve vücut kısımlarının seçmeli öğrenciler aldığını duydum radyodan… Atlayıp geldim İstanbul’a, kimse yoktu. 3 masa vardı karşımda. Beni fotoğraf kısmına yazın dedim. O isimleri yazan şahıs, daha sonra benim hocam oldu. Vefat etti sonradan. Bana dedi ki, “Evladım, sen her yere soruyorsun, bu yetenek sınavıyla alınan bir şey, hangisine yeteneğin varsa ona başvur.” Ben de kendisine, “Beni yaz, benim kim olduğumu biliyor musun?” dedim. Liselerarası müsabakada aldığım ödül, bana o öz itimadı aşılamıştı.

Profesyonelliğe nasıl adım attınız?

İlk profesyonellik tecrübem Maltepe Ressamları oluşumu ile başladı. Maltepe’de 1984’te, 12 Eylül’ün izleri şimdi silinmemişken, dehşet her yerdeydi. Maltepe’de kiralar çok ucuzdu. Birtakım sanatçı adayları orada kümeleşmeye başlamışlardı. Aslında şu anda Yeldeğirmeni’nde bulunan ofis-atölye de o denli bir kümeleşmenin ortasında. Orada 4 yıl profesyonel sanat tecrübesinde bulundum. Birinci atölyemi orada açtım. Birinci fotoğraflarımızı bakkala, muhasebeciye, berbere sattık. 21 yaşındaydım. İstanbul’da kimsem yoktu. Sık sık kendime “Niçin sanat yapıyorum?” diye soruyordum. “Sanat benim için gerekli midir?” diye soruyordum.

DÜNYANIN HER YERİNDE SANATIMI YAPABİLİRİM DEDİM

Nasıl bir karşılık verdiniz “Niçin sanat yapıyorum” sorusuna?

Ben anonim bir kasabada, anonim bir ailede doğdum. Bana örnek olabilecek kimse yoktu. Sanat ve hayat taklitle başlar. Örneklerin olması gerekiyor. Her şeyim anonimdi. Benim için sanat yapmak anonimliğe başkaldırmaktı. Suyun üzerine kafanı çıkarıp, “Ben de varım” diyebilmekti.

Paris serüveni nasıl başladı?

Dünyanın her yerinde sanatımı yapabilirim dedim. Fırçalarımı alıp bir Avrupa çeşidine çıktım. Temel niyetim Paris’e gitmekti. Bunun birçok nedeni vardı. Biz röprodüksiyon kuşağıydık. Bizde müzeler yok, galeriler yabancı sanatkarları zati sergilemiyor. Röprodüksiyonlardan gördüğümüz kadarıyla, el yordamıyla tanıştık. Benim birinci yepyeni fotoğrafla müsabakam İtalya’da oldu. O da 23-24 yaşından sonraydı. Öğrencilik yıllarında Da Vinci’ler, Van Gogh’lar nerede? Onlara gerçek bir seyahatti o. Biz kültür emperyalizminin de birer öğeleriyiz. Fransız edebiyatı denilince Voltaiere, Diderot, Jean Jack Rousseau, Montesquieu’ lar sizin bilinçaltınıza o denli yahut bu türlü yerleşiyor. Sanat bilinçaltını biraz özgür bırakan da bir şey. Terapi yanı da var. Sanat aksiyonu o denli bir aksiyon. Ben kültür emperyalizminin bana öğrettikleri, dayattıkları ya da bana kadar ulaştırdıklarının bir eseriyim aslında.

Paris’e yerleşme kararını nasıl aldınız?

Fransa’da birinci gittiğimde bir Türk bakkalın alt katında, mahzende yaşamaya başladım. Bir konut sorunu ve vize sorunum vardı. Birinci fotoğraflarımı de orada tanıştığım insanların bana sokaktan buldukları atık gereçlerin üzerine yapmaya başladım. Ben daima şanslıydım. Mahzende yaptığım işleri galeriye gösterdim. Hayatımda tek bir kez galeriye evrak sundum. O da o galeriydi. Genç bir galerici nesliydi. “Biz senin sergini yapalım” dediler. Bu galeri tıpkı vakitte Fransız Devrimi’nin 200’üncü yılının kutlamalarının resmi programındaydı. Bana büyük bir yürek verdi bu durum. Orada baya bir fotoğrafım satıldı.

PARİS BİR KÜLTÜR KAZANI

Paris nasıl bir yer olarak göründü size birinci gittiğinizde?

Paris bir kültür kazanı. İnanılmaz bir halde dünyanın her yerinden allame-i cihanlar gelip kendisini o kültür kazanının içine atıyorlar. O rekabet aslında sanatçı için hem çıkarlı hem de tahrip edici olabiliyor. 100 bireyden tahminen biri bu işi başarabiliyor.

1980’lerden sonra fotoğraflarınız daha da renkleniyor. Bu değişimi nasıl tanım edersiniz?

Ben daima kendime benzeyen şeyler yapmaya çalışıyorum. Gerçek olduklarını düşünüyordum. Ben Maltepe’deyken fare resmi yapıyordum, zira farelerle yaşıyordum. 30 metrekarelik atölyem vardı. Birinci aldığım fotoğrafla perde almıştım, atölyeyi ikiye bölmüştüm. Tuğla almıştım, banyo yapmak için. Tuğla yarıya kadar yetti o bölmeyi bitiremedim. Yaşadığın şey bir halde giriyor yaptığın resme. Çok hoş bir anım var mesela. Fatsa’da bir fare görüyorum. Annem tuzak kurmuş, fareyi öldürsek bir bela, öldürmesek bir bela. Aldım, o fareyi çizdim. O yaşadığımla direkt ilintili. 12 Eylül nesliyim ben. Çok sert yaşayanlardan birisiyim. Öğrencilik yıllarımda bir fotoğraf yüzünden içeri aldılar, 3,5 ay önemli bir azap gördükten sonra, 3,5 ay da verem hastanesinde tedavi gördüm. O periyot vefat çok geziniyordu etrafımızda. Arkadaşlarımız yargılanıyordu. İdamlar vardı. Çok güç şartlardı. Bir sürü genç içeride mahvoldu. Ben bir yılımı kaybettim. Hayatlarını kaybedenler vardı. Genç olmanın cürüm olduğu bir periyottu. Ben mevti çizdim. Kurukafalar, iskeletler çizdim. Paris’e gidince kısa bir devir Alman ekspresyonistlerine benzeyen bir dönemim oldu. Daha sonra da büsbütün özgür figür anlayışıyla fotoğraflar yapmaya başladım ve kendimi buldum.

Bir sanatçı olarak çağının hem şahidi hem de sanığı olmuşsunuz…

Bu çok moda bir kavram aslında. Aklı başında muharrirler, çizerler daima “Sanatçı, çağının tanığıdır” diyorlar. Şahit çok. Sanık olmaya kimse cüret edemiyor. O denli bir çağda yaşıyoruz. Sanatçı çağının sanığı da olabilmeyi göze alabilmeli. Tanıklık çok nötr bir şeydir. Ne işe fayda tanıklığınız? Herkes görüyor, herkes izliyor… Sanatçı biraz muhalif olmalı, çağının bedelleriyle karşıt düşmeyi göze alabilmeli. Sanat retle başlar. Hayat da öyledir. Birinci çığlık bir rettir. Ciğerleriniz açılır. Daha sonra annenizi, babanızı reddedersiniz. Sanat da öyledir. Ustanızı reddedersiniz. Bu reddi göze alabilmektir sanat.

SANAT VE İKTİDAR DAİMA YAN YANA OLMUŞ

Paris’ten bakınca iktidarın yanında konumlanan sanatkarlar nasıl gözüküyor?

Sanat ve iktidar daima yan yana olmuşlar. Sanatçı, iktidara bir halde eklemlenmeye çalışmış. Mağara periyodundan bugüne geldiğimizde, büyü var. Büyü bir iktidardır mesela. Oradan kurtuluyor kilisenin tesirine giriyor. O da bir iktidardır. Daha sonra güçlü ailelerle yan yana geliyor sanatkarlar. Birbirlerini kullanarak gelmişler. Sanatın içerisinde iktidar var. Daima yan yana yürümüş. Ne vakte kadar? Empresyonistler, “Atölyede üretme olayını bırakalım, şövalemizi sokağa taşıyalım” diyor. O andan itibaren sanat özgürleşmeye başlıyor. O vakte kadar sanat fonksiyonu olan bir şey olarak görülürken, ondan sonra kendi kendine fonksiyonlar icat eden bir mecra haline dönüşmeye başlıyor. U da Sanayi Devrimi’ne tekabül ediyor. Benim fotoğraflarımın temelinde de iktidarları sorgulayan şeyler var. İktidar yalnızca bir çeşit değil. Mülkiyetle ilgili iktidar var örneğin. Bir ülkeyi işgal etmek istiyorsanız, kültürünüzle işgal edersiniz evvel. Kültürünüzle kabulu elde etmişseniz, gerisinden mal da satarsınız. Kültür emperyalizmi dediğim şey bu. Kültür, verilen savaşlardan sacayaklarından bir tanesi. Birincisi ekonomik savaş, ikincisi askeri savaş, üçüncüsü kültürel savaş. Olimpiyatlar, toplumlar birbirleriyle savaşmasınlar diye uydurulmuş. Sanat da bir halde olimpiyatların gördüğü fonksiyonu görüyor. Fonksiyonundan kurtulmuş dedik lakin, sanatı kendi fonksiyonlarına katmak isteyen iktidarlar var. İngilizler, Fransızlar sanat yoluyla birbirleriyle savaşlıyorlar aslında. Pazar hissesi kapmanın altyapıları bu türlü oluşuyor. Önemli devletlerin, önemli kültür siyasetleri vardır.

İktidarın dünyaca ünlü sanatkarlarımızın bir kısmını “yerli ve milli” olmamakla itham etmesini nasıl değerlendiriyorsunuz?

Sanat hudutları aşan bir şey. Sanatın hududu yok. “Notayı ben buldum” diyebiliyor musun? “Müziği ben yapabilirim” diyebiliyor musunuz? Klasik, etnik, pop müzik vardır, doğru… Dünyanın her yerinde sanat tutucular tarafından yapılmaz. Sanat, açık baş ister, özgürlük ister. Özgür olmayan bir toplumda, sanatın ne kadar özgür olacağını bilmek için çok düzgün matematiğe gerek yok. Şayet özgürlük yoksa, sanat da yoktur. Özgürlüklerin sekteye uğradığı vakitlerde sanat yapılamaz mı? Yapılır… Çok ehil şeyler üretilebilir. I. Dünya Savaşı’ndan sonra inanılmaz derecede güçlü bir sanat anlayışının çıktığını görüyoruz. Bu krizler varken de beşerler sanat üretebilir. En büyük özgürlük zihinde ve beyinde olan özgürlüktür. Tutucu insan özgür olamaz! Çok inançlı bir insanın özgür olabileceğini düşünemiyorum. İnanç değişmeyen bir şeydir. Halbuki sanat değişen bir şeydir. Bu istikametiyle tarih boyunca daima çatışmıştır. Özgür bir ortam yoksa özgün bir sanat da yoktur.

SANATIN İÇERİSİNDE İKTİDAR ODAKLARI VAR

Türkiye’deki fotoğraf piyasasını nasıl değerlendiriyorsunuz?

Bu Türkiye’de çok büyük bir sorunsal. Pasta, çok küçük. Türkiye’nin 80 milyon nüfusu var, Fransa’nın 65 milyon. Türkiye nüfus olarak ve coğrafik olarak çok daha büyük. Ekonomik olarak çok daha küçük… Çağdaş sanat manasında da 150 yıllık bir geçmişimiz var. Çağdaş Türk resmi paşa ressamların ya da profesörlerin ellerine doğmuş ve ellerinde biçimlenmiş. Biz 1850’lerden sonra çağdaşlaşma hikayemizle birlikte kartograflar göndermeye başlıyoruz batıya. Paşalarımızı, subaylarımızı batıya gitsinler, haritacılığı öğrensinler diyoruz. Onlar haritacılığı öğrendiklerinde çizmeyi de öğreniyorlar. Şeker Ahmet Paşa’yı bunlardan sayabiliriz. Bir sürü isim var. Profesörleri de cumhuriyetle birlikte gönderiyoruz. Onlar da batının sanat yapma biçimlerini öğrenip, ülkenin sanat sacayağını yürütsünler diyoruz. Sanatın kendi içerisinde de iktidar odakları var. Özgür sanatçı kavramı Abidin Dino’lardan, Fikret Mualla’lardan, Selim Turan’lardan sonra çıkıyor. Bunlar batıda yaşayan bir nesil. Bahsettiklerimin birçok Paris’te… Hasebiyle özgür sanatçı kavramı gelişmeye başlıyor. Bir yere bağlı kalmadan fotoğraf yapıyorlar. Bu 1930’lardan, 1940’lardan sonra gelişen bir anlayış. Sanat batıda kurumsallaşmıştır. Batıda bir eksper kurumu vardır. Bizde hiçbir kurum daima değil. Kurumlar daima değil. Bunun bir de sanatçı kategorisi var. Paris’te bir tane hoş sanatlar akademisi var. Türkiye’de son 10-15 yılda, eğitimin özelleştirilmesinin sürat kazandığı devri içine alırsak, yaklaşık 150-200 tane hoş sanatlar fakültesi kuruldu. Bu sevindiriciymiş üzere duruyor. Halbuki bu kalite sıkıntısını da getiriyor. Biz sanatçı adayları yetiştirirken, onları nasıl yetiştireceğiz bahsiyle ilgili sorunla karşılaşıyoruz. Yılda 30 bin sanatçı adayı piyasa denilen kazanın içine atlıyor. Pasta büyümüyor. Kurumlar gerekli formda devreye giremiyorlar. Almaları gereken rolleri almıyorlar. Sanatın gerekliliğine inanan kesim çok az. Fransa’da yüzde 1 kanunu diye bir kanun var. Bu kanunla birlikte her kamusal şirket, cirosunun yüzde 1’ini sanat için harcamaya mecburdur. Siz bu parayı hiçbir yere harcayamazsınız. Okulların bile bahçelerinde, meydanlarda, her kurumda sanat yapıtı vardır. Sanatçı da bundan ekonomik olarak yararlanır.

İnsanların fotoğrafla nasıl bir münasebet kurmasını hayal edersiniz?

Ben fotoğrafla beşerler yaşasın isterim. Diyalog kursunlar isteirm. Birlikte evrilelim isterim. Sanatçı yaptıktan sonra kendi yapıtına yabancılaşan bir insan. Beşerler onunla yaşasın ve bir biçimde bir tesiri olsun. Sanatçı eğitimci değildir ancak insanın, ruhun, bireyin evrilmesinde kıymetli bir yeri vardır. Türkiye’deki alıcılar, 3-5 yıl sonra aldıkları resmi satmaya çalışıyorlar. Ya beğeni çok çabuk değişiyor ya da beşerler borsa üzere bakıyorlar. Kesinlikle ticari yanı da var sanatın ancak salt bir meta değildir, mânâdır. Sanat yapıtını metaya indirgeyemezsiniz. Maddi bir bedeli vardır ancak bu pahanın oluşması birçok kritere bağlıdır. Özgünlüğüne, bilinirliliğine, kabul görmesine, seçkinliğine bağlıdır. Türkiye’de çok maniplatif şeylerle birbirlerini etkiliyorlar.