İki bine yakın yağlı boya tablosu, 50’den çok standı ve 12 kitabı olan, Nazım Hikmet’in ‘Köylü ressam’ ismini verdiği İbrahim Balaban 98 yaşında çoklu organ yetmezliğinden hayatını kaybetti. Altı yıl evvel Şile’deki meskeninde ziyaret ettiğimiz yaşayan en büyük ressamlardan olan Balaban’ı o gün yaptığımız bu sohbetle sonsuzluğa hürmetle uğurluyoruz. O günkü sohbetimizin birinci konusu elbette Nazım Hikmet’ti.
3 Haziran 1963’te kaybettiğimiz ve ‘Şair Baba’ dediğiniz Nazım Hikmet sizi çok seviyordu, değil mi?
Bursa Hapisanesi’nde yolumun kesiştiği Nazım Hikmet beni çok seviyordu, zira fotoğraf yapıyordum. Üç sınıflı köy okulunda eğitim gördüm ben. Çok küçük yaşlarda babamın aldığı defterlere fotoğraflar çizdim. Köylük yerde ne varsa onları çizmeye başladım. En hoş de öküz fotoğrafları yaptığımı hatırlıyorum. Meskene gelen köylü bayanları da çok çizerdim. Sonra mahpusa girdim, Nazım (Hikmet)’ı tanıdım, ufkum açıldı, fotoğraflarım güzelleşti.
Siz daha çok Anadolu beşerinin yoksulluğunu çizdiniz…
Öyle oldu zira ben de halkın içinden geldim, onların ortasından. Halk ne isterse o olur. Bakın, bu halk uysal görünür, sessiz görünür, “Eline vur ekmeğini al” üzere durur fakat yanılmamak lazım. Bir gün o denli bir ayağa kalkar ki, karşısında dağ olsan duramazsın. Atatürk bu halkı çok yeterli tanıdığı için Kurtuluş Savaşı’nı kazandı. Bu halkın, düşmanı çıplak elle bile yeneceğini görmüştü. Halka, millete zulüm yapmamak gerekir.
Sizin fotoğraflarınıza de zulüm yapılmıştı.
Bir devir beni İmralı Cezaevi’ne attılar. Orada çizdiğim yüzlerce resmi denize döktüler. Bu büyük bir haksızlıktı, sanat katliamıydı.
Neden attılar fotoğraflarınızı denize?
Cezaevinde koğuştaki arkadaşlarımın portrelerini yaptım. Fotoğraflarını yaptığım için o arkadaşlara da komünistliği aşıladığıma inanıyorlardı (gülüyor). “İmralı’ya komünistliği bulaştırdı” diyerek beni oradan sürdüler. Fotoğraflarımı de denize attılar. Komünistim ya ben, onun için atıyorlar fotoğraflarımı. Fotoğraflarım de komünist, hastalık üzere görüyorlar bunu. O üç yıl içinde satılan fotoğraflarım olmuştu ve o paralar cezaevi idaresindeydi. Ne yazık ki bana ilişkin olan o paralardan beş kuruş vermediler. O devir hata icad etmek istedikleri vakit, “Komünist bu adam” diye kulp takarlardı, artık iflah etmezdin. Çabucak hapse… Her periyot bir kulp bulundu adaletsizlik için.
O vakit ‘Komünist’ diye kulp takıp mahpusa atılanlar vardı, sonra yakaladıklarını Silivri’ye götürmeye başladılar. Bu az geldi, gençlere Seyahat direnişinde saldırdılar. Sonrasındaki maskaralıkları herkes biliyor. Emin olun, bu devran da bu türlü gitmeyecek. Son yıllarda yapıtlarımı gençler tanısın diye büyük stantlar açmak istedim, bana yer vermediler, zorluk çıkardılar. Bunlar sanata, resime de düşman.
Nazım Hikmet şiirlerini yazarken birçok vakit yanındaydınız. Kuvay-ı Ulusala Destanı’nı da sizin yanınızda mı yazdı?
Nazım, Atatürk’ü çok severdi. Kurtuluş Savaşı’nı en uygun anlatan şair odur. Kuvay-ı Ulusala Destanı ismiyle kitap yaptı. Nazım, özel olarak Atatürk’ü o kitabın içine şu dizelerle kattı. Birinci bana okutmuştu, sana da okumak istiyorum:
“Birden teğe beş adım sağında onu gördü / Paşalar onun gerisindeydi / O, saati sordu / Paşalar “Üç” dediler / Sarışın bir kurda benziyordu / Ve mavi gözleri çakmak çakmaktı / Yürüdü uçurumun başına kadar, eğildi durdu / Bıraksalar, ince uzun bacakları üzerinde yaylanarak / Ve karanlıkta akan bir yıldız üzere kayarak / Kocatepe’den Afyon ovasına atlayacaktı.” (İbrahim Balaban bu şiiri okurken gözyaşlarına pürüz olamıyor).
Sizin fotoğraflarınızı, tekniğinizi isimlendirmek isteyenler oldu mu?
Oldu şüphesiz. Sürrealizm diyemediler, kübizm diyemediler… Benim üslubumu Nazım tek sözle anlatmıştı: “Balabanizm”…
Günümüzde yapılan fotoğraflarla ilgili neler söylemek istersiniz?
Resim sanatında taklit ve hırsızlık dizboyu. Boyaları karıştırıp, serpip, boca edip tablo yapıyorlar. Bu büsbütün el çabukluğu hünerdir. Hatta soytarılıktır!.. Kimse ne yaptığını bilemiyor ne yazık ki. Evvelden fotoğraf öğrensin diye adamları batıya yollamışlar. Fotoğraf öğrenilmez ki, mekanik bir şey değildir fotoğraf.
Hayatınız boyunca emekle fotoğraf yaptınız…
Ben emekle yaptım fakat emek hırsızları her vakit vazifelerinin başındaydı. ‘Mavi Gözlü Dev’ isimli sineması çektiler, benim kitaplarımdan faydalandılar, Bursa Cezaevi’ndeki yıllarımızı anlattılar. Benden ne müsaade aldılar, ne de telif fiyatı ödediler. Sinemada adım geçmiyor. Geçerse para isterim diye çekindiler.
Pek çok siyasetçi sizin fotoğraf sergilerinize geldi, sizi kutladı…
Erdal İnönü benden fotoğraf alırdı. Dördüncü Cumhurbaşkanımız Cemal Gürsel standıma gelmişti. Ahmet Necdet Sezer de Cumhurbaşkanı seçildiğinde birinci benim standıma geldi. “Ne keyifli bize bu türlü bir Cumhurbaşkanımız var” dedim. Yanıma geldi “Sen Balaban mısın?” dedi. Evet dedim. “Ne keyifli bize” dedi (yine gözleri doluyor).
Pişmanlıklarınız oldu mu hiç?
Asla… Mapuslarda sürünmüş olsam da ne keyifli bana ki Türkiye’de doğdum, bu ülkede yaşadım ve bu ülkede öleceğim. Artık oğlum Nazım, Bursa’nın Seçköy’ünde doğduğum harap konutu ‘Balaban Müzesi’ ismiyle açmak istiyor. Bu gerçekleşirse memnun olacağım. Aslında tek vasiyetim de Seçköy’e gömülmektir.
Atatürk’ün bu halkı çok güzel tanıdığı için Kurtuluş Savaşı’nı kazandığını söyleyen İbrahim Balaban, Atatürk ve Nazım Hikmet fotoğrafını 1998’de çizdi